Náð sé með ykkur og friður frá Guði föður og Drottni, Jesú Kristi. Amen.

Umræða um kynferðismál hefur verið áberandi undanfarin misseri, svo mjög að raddir eru farnar að heyrast um að jafnvel sé farið að ganga of langt í því að grafa upp syndir manna að núa þeim um nasir til að hafa af þeim æruna og lífsviðurværið. Ekki ætla ég að leggja mat á það hér. Um er að ræða ámælisverða hegðun og stundum glæpsamlega. Og ég verð að segja að það kom mér mjög óþægilega á óvart þegar auglýst var eftir sögum frá konum af kynferðislegri áreitni á vinnustað eða í félags- eða tómstundastarfi að þá skyldi nánast gilda einu hvar niður væri borið – meðal íþróttakvenna, stjórnmálakvenna og jafnvel presta – alls staðar að komu frásagnir af svívirðilegri framkomu karlmanna á færibandi.

Það sló mig – verandi sonur konu, eiginmaður konu og faðir þriggja kvenna – að helmingurinn af mínum nánustu ástvinum skuli eiga á hættu að vera niðurlægður, svívirtur eða jafnvel beittur líkamlegu ofbeldi vegna kynferðis síns.

Með augun á vandamálinu

Það er ljóst að víða er pottur brotinn þegar að þessum málum kemur og þörf á úrbótum hið snarasta. Og það þarf engan að undra þótt tekið sé að gæta óþreyju og jafnvel pirrings út af því hve hægt virðist miða. Yfir þetta ætla ég ekki að draga neina fjöður, þótt það sé annað sem mig langi til að ræða um í dag.

Ég hef það nefnilega á tilfinningunni að þegar einblínt er svona lengi á það sem miður fer, jafnvel þótt full ástæða sé til að taka til hendinni og ráðast í úrbætur, þá leggist það á sálina í manni. Mér finnst einhver andi heiftar og reiði svífa yfir vötnum. Það er einhver þung stemning í þjóðfélaginu. Hvaða frægi karl verður næst afhjúpaður og í kjölfarið afskrifaður? Hvaða þjóðþekktu einstaklingar munu koma honum til varnar, jafnvel með gífuryrðum um sturluð viðbrögð? Hvaða eldhugar jafnréttisbaráttunnar munu steyta hnefann og gera alla sem setja spurningarmerki við aðferðafræðina að sérstökum kvenhöturum og nauðgaravinum?

Ég held að fátt gott verði til í slíku andrúmslofti.

Ég held að við hefðum gott af því að líta aðeins upp úr naflanum á okkur sjálfum og setja okkur í samhengi við umheiminn. Þá kynni að fara svo að við fyndum kennd sem er bæði jákvæð og uppbyggileg, kennd sem kæmi eins og ferskur gustur inn í þetta þrúgandi andrúmsloft, kennd sem vinnur gegn þunglyndi, meltingartruflunum og magasári: Þakklæti.

Björtu hliðarnar

Því þrátt fyrir allt … þótt en sé mikið starf óunnið við að koma á fullkomnu jafnrétti og enn séu margar sakir óuppgerðar sem varða ólíðandi framkomu karla við konur … þá er það nú einu sinni svo að á fáum stöðum í heiminum – ef einhverjum – er ástandið í þessum málaflokki skárra en hér. Víðast hvar er það mun, mun verra og fer jafnvel versnandi óhugnanlega víða.

Við stöndum í þakkarskuld við þær góðu og hugrökku konur … og karla … sem ruddu brautina, aðallega samt konur. Það er þeim að þakka að í alþjóðlegum samanburði komum við Íslendingar hvað eftir annað einna best þjóða út úr könnunum á því hvar í heiminum sé skást að vera kona með tilliti til kynbundins misréttis á ýmsum sviðum þjóðfélagsins og mannlífsins.

Þessu megum við ekki gleyma þegar við erum að bjástra við að bæta ástandið. Við megum ekki telja okkur trú um að allt sé í ólestri, allt sé glatað og vont og hræðilegt og rosalega mikið og erfitt og þreytandi starf framundan við að mjaka ástandinu í átt til bærilegs horfs. Það er nefnilega ekki þannig.

Okkur miðar hægt áfram … stundum sorglega hægt, en jafnan í rétta átt þó. Því er alls ekki alls staðar þannig farið. Sums staðar er þróunin í hina áttina, ekki bara í löndum sem mín kynslóð ólst upp við að væru grímulaust kölluð „vanþróuð“. Ekki bara í einræðis- og harðstjórnarríkjum og klerkaveldum.

Afturförin

Ef pólsk kona heyrði af því sem virðist vera helsta baráttumál íslenskra kvenréttindakvenna um þessar mundir gæti hún sagt – ef hún kynni íslensku: „Það vildi ég að ég hefði áhyggjurnar yðar.“

Í Póllandi og Tyrklandi vinna stjórnvöld nú að því að rifta samningi Evrópusambandsins um forvarnir og baráttu gegn ofbeldi gagnvart konum, heimilisofbeldi og nauðungarhjónaböndum. Í Póllandi voru nýlega sett lög um þungunarrof sem skerða mjög yfirráðarétt kvenna yfir þeirra eigin líkama. Í Ungverjalandi er þróunin uggvekjandi.

Í Íran getur unglingsstúlka átt von á því að fara í fangelsi ef hún verður uppvís að því að hafa farið í fóstureyðingu eftir þungun af völdum nauðgunar eða sifjaspella. … Sagði ég Íran? Ég meinti í Bandaríkjunum.

Í Bandaríkjunum er um þessar mundir unnið markvisst gegn kvenréttindum með hertari löggjöf um fóstureyðingar, í 19 ríkjum er nú þegar búið að skerða réttindi kvenna frá því sem áður var.

Kristin gildi

En af hverju er ég að gera þetta að umræðuefni?

Það vakir ekki fyrir mér að reyna að bæta bölið með því að benda á annað verra. Mig langar bara að leggja það til að við höfum opin augu fyrir því sem áunnist hefur og við getum verið þakklát fyrir um leið og við berjumst gegn því sem enn má betur fara þannig að baráttan fari fram á forsendum bjartsýni og vonar frekar en gremju og heiftar.

En þó er ég aðallega að nefna þetta af því að þeir sem harðast ganga fram í baráttunni gegn yfirráðarétti kvenna yfir sínum eigin líkama segjast gjarnan gera það í nafni „kristinna gilda“ og „fjölskyldugilda“. Það læðist óneitanlega að manni sá grunur að þeir sem túlka „kristin fjölskyldugildi“ með þessum hætti hafi voða lítið kynnt sér orð frelsarans um fjölskylduna eða afstöðu hans til hinna svokölluðu „fjölskyldugilda“ sem við lýði voru þegar hann var á meðal okkar í holdinu.

Í guðspjalli dagsins segir hann: „Enginn getur komið til mín og orðið lærisveinn minn nema hann taki mig fram yfir föður og móður, maka og börn, bræður og systur …“ Á öðrum stað segir hann: „Ég er kominn til að gera son andvígan föður sínum, dóttur móður sinni og tengdadóttur tengdamóður sinni.“ Þegar hann er í heimabæ sínum, Nasaret, er honum tilkynnt að móðir hans og bræður vilji ræða við hann. Jesús svarar. „Hver er móðir mín og hverjir eru bræður mínir?“ Síðan réttir hann út höndina yfir lærisveina sína og segir: „Hér er móðir mín og bræður mínir. Hver sem gerir vilja föður míns sem er á himnum, sá er bróðir minn, systir og móðir.“

Aðför að fjölskyldunni?

Við getum hneykslast á þessari aðför Jesú að þessari grunneiningu samfélagsins sem er fjölskyldan. Það er engu líkara en að hann hafni gildi hennar alfarið og því hljómar það óneitanlega hálfundarlega að kokka upp orðasambandið „kristin fjölskyldugildi“. Enda eiga þessi meintu „kristnu fjölskyldugildi“ mjög fátt sammerkt með kristilegu hugarfari.

Þeir sem harðast ganga fram í því að skerða rétt kvenna til þungunarrofs í nafni „kristinna gilda“ segjast gera það af því að þeir séu svo hlynntir lífinu, „pro-life“ kalla þeir sig. En síðan þegar barnið er fætt dettur þeim ekki í hug að vinna að því að það fái fjárhagsaðstoð ef það býr við örbirgð og að það fái mataraðstoð ef það er vannært er náttúrulega ekkert annað en kommúnismi. Og þó að hægt sé að hræra í landslögum til að tryggja að börn komi í heiminn í algerlega óviðunandi aðstæður hvarflar ekki að þessu liði að breyta lögum í þá átt að skerða rétt brjálæðinga til að kaupa sér hríðskotabyssur og drita þessi sömu börn niður í barnaskólanum þeirra, því það væri svívirðileg árás á frelsi einstaklingsins.

Þetta er sama fólkið.

Það er ekki neitt kristið við þessi gildi. Það er enginn kærleikur í þessari afstöðu. Hún er ekkert nema ofbeldi í garð okkar minnstu systra.

Þetta fólk er nefnilega alls ekki hlynnt lífinu. Það er hlynnt fæðingunni, en eftir hana gæti því ekki staðið meira á sama um hið fædda líf.

Kærleikurinn þykkari en blóð

Jesús er ekki að vega að fjölskyldunni. Hann er einfaldlega að segja að þótt blóð sé þykkara en vatn þá verði kærleikurinn að vera þykkari en blóð.

„Sá sem gerir vilja föður míns er faðir minn og móðir mín, bróðir minn og systir.“ Hann er að segja að skuldbinding okkar við lögmál kærleikans verði alltaf að vega þyngra en skuldbinding okkar við „heiður hússins“.

Gerum það sem rétt er og verum þannig eins og ein stór fjölskylda. Hinir – þeir sem ganga fram með ofbeldi í Jesú nafni, þeir sem skerða yfirráðarétt stúlkna yfir eigin líkama með lögum en standa vörð um aðgengi brjálæðinga að hríðskotabyssum, þeir sem bjóða fórnarlömbum fjöldamorðingja aðeins upp á bænir og hlýjar hugsanir en bágstöddum stúlkum handjárn og tugthús – þeir eru ekki hluti af fjölskyldunni.

Sá sem ekki er með í að leysa vandann er hluti af vandanum, óháð ætt og uppruna.

Og hluti af vandanum sem við erum að glíma við er gremjan og heiftin sem gegnsýrir samfélag okkar þegar kemur að því hvernig við nálgumst það vandamál sem við er að glíma þegar kemur að ólíðandi framkomu í garð kvenna. Ég er ekkert viss um að verri árangur næðist í þeirri glímu þótt við hefðum trú, von og kærleika sem drifkraft okkar í henni.

Að ekki sé minnst á þakklæti fyrir allt það sem við þó höfum fengið áorkað.

Fyrir utan að ég held að okkur liði öllum betur.

Dýrð sé Guði föður og syni og heilögum anda. Svo sem var í upphafi er og verður um aldir alda. Amen.

Prédikun flutt í Laugarneskirkju 13. júní 2021

 Náð sé með ykkur

öllum og friður frá Guði föður og Drottni, Jesú Kristi. Amen.

Fyrir nokkrum árum heyrði ég íslenskan stjórnmálamann fara með speki sem mig minnir að hann hafi
sagt koma frá Willy Brandt, sem var kanslari Vestur-Þýskalands um fimm ára skeið á síðari hluta seinustu aldar. Vísdómur Willys Brandts var einhvern veginn á þessa leið ef ég man hann rétt: „Sá sem ekki er kommúnisti um tvítugt er illa innrættur. Sá sem er kommúnisti á efri árum er illa gefinn.“

Ég man að stjórnmálamanninum þótti þessi viska kanslarans býsna skondin og fanga það sem að hans mati var heilagur sannleikur. En ég man líka að mér þótti þessi meinta fyndni sorgleg – og mér þykir það enn.

Þetta snýst ekki um eina gerð af hagkerfi gegn annarri gerð af hagkerfi. Þetta snýst um hugsjónir – um að gera ekki trúna á gott og illt, rétt og rangt, að einhverju einfeldningslegu og kjánalegu.

Þarna er því nefnilega lýst sem þroskamerki að gefa hugsjónir sínar upp á bátinn. Að láta drauminn um réttlátt samfélag lönd og leið, að afgreiða frelsi, jafnrétti og bræðralag sem fráleita draumóra. Samkvæmt þessari speki er sá maður að vaxa að visku og þroska sem áttar sig á því að í samfélagi, þar sem allir eru jafnir, hefur hann það ekki betra en aðrir og snýst því frekar á sveif með samfélagi þar sem hann getur olnbogað sig áfram til meiri lífsgæða en hinir njóta á þeirra kostnað. 

Willy Brandt var í mínum huga aðeins að fullyrða að það væri eðlilegt og heilbrigt að samhygð og réttlætiskennd viki fyrir eigingirni og sjálfhyggju með hækkandi aldri. Vissulega má vera að algengt sé að það eigi sér stað, en fyrr skal ég dauður liggja en gangast við því að það sé æskilegt.

Þetta er ekki þroski

Um þetta er notað annað orð sem nú er í tísku: Kulnun.

Júdasarguðspjall

Ástæða þess að þessar hugleiðingar koma upp í huga minn í dag er að guðspjallstextinn sem við heyrðum áðan segir frá manni sem gafst upp á hugsjónum sínum, Júdasi Ískaríot.

Um Júdas hefur margt verið rætt og ritað og ýmsar áhugaverðar og jafnvel skemmtilegar samsæriskenningar og pælingar hafa litið dagsins ljós. Á áttunda áratug síðustu aldar fannst t.d. texti svonefnds Júdasarguðspjalls í Egyptalandi, rits sem reyndar var vitað að til hefði verið enda nefnir Íreneus kirkjufaðir það í riti sínu Adversus Haerases, „Gegn villutrú“, skrifuðu seint á annarri öld.

Þetta orð, „villutrú“, er – ólíkt orðinu „kulnun“ – ekki í tísku nú á dögum. Það hefur á sér ákveðinn fornaldarblæ. En orðið merkir ekki „önnur trúarbrögð en mín“ eins og það hefur oft verið notað. Orðið merkir einfaldlega „trú sem fer villur vegar“, „trú sem villir um fyrir okkur“. Sú trú að rétt sé rangt og rangt rétt
er villutrú. Trú sem gerir dyggð að synd og synd að dyggð er villutrú.

Júdasarguðspjall hafði verið talið glatað að eilífu og vakti fundur þess því nokkra athygli. Samkvæmt því – eða alltjent einum túlkunarmöguleika þess – var Júdas hreint enginn svikari heldur einmitt sá lærisveinn sem Jesús treysti best og sá eini sem hann treysti til að framkvæma skítverkið sem vinna þurfti til að
ráðsályktun Guðs gæti náð fram að ganga.

Júdasarguðspjall er í raun aðeins eitt fjölmargra gnóstískra rita frá þessum tíma sem draga upp mynd af Jesú sem er mjög frábrugðin þeirri sem guðspjöll Nýja testamentisins sýna. Þessi rit skipta tugum. Í mörgum þeirra hvíslar Jesús einhverjum meintum algildum sannleik í eyru útvalins fulltrúa. Stundum er þessi sannleikur, einsog til dæmis í Opinberun Péturs sem er frá svipuðum tíma og Júdasarguðspjall, lítið annað en grafískar lýsingar á misþyrmingunum og pyntingunum sem bíða syndara eftir dauðann. Ekkert bendir til þess að svonefnt Júdasarguðspjall sé minni markleysa en hin ritin úr þessum flokki.

Hver er svo sekur?

En spurningin er aftur á móti fullgild: Ef Jesús þurfti að deyja á krossi til að geta risið upp í mætti og dýrð til að frelsa okkur … var þá Júdas ekki að vinna gott verk? Var hann ekki handbendi Guðs í framgangi hjálpræðisverksins?

Svarið er nei.

Sagan um Rauðhettu hefði varla verið í frásögur færandi ef enginn úlfur hefði verið í skóginum – en það gerir úlfinn samt ekki að góða gæjanum í sögunni. Sömuleiðis er áreiðanlegt að í Hogwarts hefði verið daufleg vist fyrir Harry Potter og félaga ef Voldemort hefði hvergi verið á sveimi, en samt er auðvitað fráleitt að ætla að gera úr „honum sem ekki má nefna“ eitthvað annað en rakið illmenn

Júdas brást. Júdas sveik Jesú

Hann var ekki með í ráðum um neitt, hann vissi ekki betur en að hann væri að framselja vin sinn til dauða – fyrir peninga

Í Postulasögunni segir að Júdas hafi keypt sér búgarð fyrir peningana en steypst þar á höfuðiðsvo hann brast í sundur í miðju. Þannig er gefið í skyn að greiðslan hafi verið dágóð fjárhæð, dugað fyrir vænni bújörð með reisulegum byggingum. Við getum kallað það „fjárhagslegt sjálfstæði“ sem hann fékk að launum fyrir svikin. En það dugði honum þó auðvitað skammt því laun syndarinnar eru dauði.

Að gefast upp

Það sem gerir þetta sorglegt er ekki síst sú staðreynd að ástæðulaust er að efast um heilindi ogeldmóð Júdasar í fyrstu. Hann hafði gengið til liðs við Jesú frá Nasaret af heilum hug, brennandi í andanum. Þær fórnir sem færa þurfti, þjóðfélagsstaða og veraldleg gæði sem gefa þurfti upp á bátinn til að geta fylgt meistaranum frá Nasaret, útiloka að á bak við þá afdrifaríku ákvörðun hafi verið eitthvað annað en eldföst hjartans sannfæring.

Í Jóhannesarguðspjalli segir frá því að Júdas hafi reiðst þegar kona nokkur smurði fætur Jesú með rándýrum smyrslum og spurt af hverju þau hafi ekki verið seld og andvirðið gefið fátækum. Þar talar maður gagntekinn af heilagri réttlætiskennd og samúð með lítilmagnanum.

Í Lúkasarguðspjalli segir frá því að auðugur maður hafi komið til fundar við Jesú og viljað fylgja honum, en Jesús sagði honum að fara fyrst og selja allar eigur sínar og skipta því meðal fátækra. Við það varð sá ríki hryggur, því það var stærri fórn en hann var fær um að færa. Þá segir Pétur við Jesú: „Við yfirgáfum allt sem við áttum og fylgdum þér.“ (Lúk 18.22-28)

„Við yfirgáfum allt sem við áttum og fylgdum þér.“

„Við“ hverjir?

Við postularnir. Þar á meðal Júdas Ískaríot.

Við vitum ekkert um það hvað Júdas hafði yfirgefið. Flestir fræðimenn eru þeirrar skoðunar að eftirnafn hans, Ískaríot, merki einfaldlega „maður frá Keríjót“ sem var þorp í Júdeu. Hann hefur væntanlega verið kallaður „Júdas Keríjótverji“ til aðgreiningar frá hinum Júdasinum í postulahópnum, Júdasi Jakobssyni. (Lúk 6.16) Júdas frá Keríjót var sonur Símonar frá Keríjót, (Jóh 6.71) en Júdas var feykilega algengt nafn í Palestínu á þessum tíma eins og fjöldi heimilda ber vott um – og Símon reyndar líka. Þannig að ekkert illt eða djöfullegt er við Júdas Símonarson, það hefur verið nánast eins og heita Jón Jónsson í dag eða vera kallaður Jón Akureyringur til aðgreiningar frá Jóni Sig.

Og þótt ritningin fullyrði ítrekað að Jesús hafi vitað að Júdas myndi svíkja sig, nánast eins og það hafi allan tímann verið partur af „stóra planinu“ og gerst með velþóknun hans, þá stafar það líklega af því að ótrúverðugt hefði verið að syni Guðs – eins og orðasambandið var skilið bókstaflega – væri nokkuð hulið, að hægt væri að koma honum að óvörum.

Einn hinna tólf

Í Matteusarguðspjalli er nefnileg texti sem varpar öðru ljósi á Júdas. Þar segir Jesús: „Þegar Guð hefur endurnýjað allt og Mannssonurinn situr í dýrðarhásæti sínu munuð þið, sem fylgið mér, einnig sitja í tólf hásætum og dæma tólf ættkvíslir Ísraels. Og hver sem hefur yfirgefið heimili, bræður eða systur, föður eða móður, börn eða akra sakir nafns míns, mun fá allt hundraðfalt aftur og öðlast eilíft líf.“ (Matt 19.28-29)

„Þið sem fylgið mér … núna þegar þessi orð eru töluð … munuð sitja í tólf hásætum. Hver sem hefur yfirgefið heimili, fjölskyldu og eigur til að fylgja mér … mun öðlast eilíft líf.“ Þegar þessi orð eru mælt er Júdas Ískaríot einn hinna tólf og hafði yfirgefið allt sem hann átti, eins og hinir ellefu, til að fylgja Jesú. Þarna talar ekki Jesús sem grunar að einn hinna tólf muni snúast gegn honum.

Þegar þessi orð eru töluð hafði Júdas Ískaríot ásamt hinum postulunum ellefu farið víða, boðað fagnaðarerindið, læknað sjúka og rekið út illa anda í Jesú nafni með góðum árangri, Júdas Ískaríot ekki með minni árangri en kollegar hans – að minnsta kosti er þess hvergi getið, sem er einkennilegt í ljósi þess hve klifað er á því fyrirfram að Júdas ætti eftir að bregðast.

Júdas var innvígður í nánasta hring Jesú frá Nasaret. Hann var jafnmikið einn hinna tólf og allir hinir, ekkert tortryggilegri eða vafasamari karakter en þeir, ekkert verr til þess fallinn að boða fagnaðarerindið, lækna sjúka og reka út illa anda en hinir ellefu. Hann hafði fært nákvæmlega sömu fórnir og hinir ellefu fyrir nákvæmlega sömu hjartans hugsjón.

Jesús treysti honum.

Og hann sveik hann.

Kulnun

Hvað veldur því að maður sem hefur yfirgefið allt sem hann átti til að fylgja hugsjón sinni um samfélagslegt réttlæti, um mannlega reisn hinna smæstu og smáðu, um líkn hinna sjúku og þjáðu, svíkur leiðtoga sinn í hendur ógnarstjórnarinnar sem traðkaði á þjóð hans, í skiptum fyrir kósí líf með litlum áhyggjum?

Ég ætla ekki að svara þeirri spurningu, en við getum hvert og eitt velt því fyrir okkur hvernig okkur sjálfum hefur haldist á eldmóði okkar úr æsku, hve vel okkur hefur gengið að fylgja sannfæringu hjarta okkar í gegnum súrt og sætt, í meðbyr og andstreymi, að kulna ekki í andanum heldur standa stöðug í trúnni á það sem er satt og rétt.

Það er erfitt.

Ég hugsa að öll höfum við einhvern tímann guggnað, eða að minnsta kosti gælt við þá tilhugsun að snúa baki við streðinu og erfiðinu sem því fylgdi að hlýða rödd hjartans og finna í staðinn þægilegri leið. Ég held að flest höfum við velt því fyrir okkur hve mikið við gætum boðið samvisku okkarán þess að bugast.

Við getum látið sagnfræðilegan áreiðanleika þessarar frásagnar liggja algerlega á milli hluta, enda er hún ekki um einangraða atburði sem áttu eða áttu sér ekki stað í fjarlægum heimshluta einhvern tímann í fyrndinni.

Þessi frásögn er um eilífan trúarlegan sannleika, um hið mannlega hlutskipti, um mannlega reynslu, um mannssálina. Hún er um álag mennskunnar. Hún er um okkar eigin innri Júdas Ískaríot. Hún er um það að ekkert okkar er yfir það hafið að geta kiknað … kulnað.

Og Júdas Ískaríot hefði getað útskýrt og réttlætt viðsnúning sinn með hótfyndni að hætti Willys Brandts og sagt eitthvað á borð við: „Sá sem ekki fylgir Jesú þegar hann er ungur er illa innrættur. Sá sem ekki svíkur hann fyrir þrjátíu silfurpeninga þegar hann er eldri að árum er illa gefinn.“

En það er ekki kristindómur.

Það er villutrú.

Dýrð sé Guði föður og syni og heilögum anda. Svo sem var í upphafi er og verður um aldir alda. Amen.

Prédikun flutt í útvarpsmessu frá Laugarneskirkju á skírdag 2021