Náð sé með ykkur og friður frá Guði föður og Drottni Jesú Kristi. Amen.
Ég kynntist fyrir nokkrum árum miklum ágætismanni. Hann átti sér það sem kalla má „skrautlega fortíð“. Hann hafði meðal annars verið vistmaður á Litla-Hrauni um einhverra ára skeið þar sem hann tók út dóm fyrir aðild sína að nokkuð umfangsmiklu fíkniefnamisferli. Við ræddum töluvert saman um sameiginlega reynslu okkar af glímunni við okkar eigin veikleika og mér verður ávallt minnisstætt það sem hann sagði mér um það hvað varð þess valdandi að hann náði að sitja af sér vistina nokkuð heill á geði og snúa við blaðinu.
Það sem hann sagði mér að hefði breytt öllu fyrir sig var þegar hann áttaði sig á því að hann var ekki í fangelsi af því að það hafði verið „skvílað“ á hann, eins og hann orðaði það, heldur var hann í fangelsi af því að hann hafði brotið lögin og í ofaníkaupið gert það í slagtogi við menn sem hver heilvita maður hefði mátt sjá að ekki væri treystandi.
Það var semsagt ekki öðrum að kenna hvernig fyrir honum var komið, heldur honum sjálfum. Hann var ekki að taka út afleiðingar þess sem aðrir höfðu gert honum, heldur þess sem hann hafði gert sjálfur. Þessi skilningur olli straumhvörfum í hugarfylgsnum hans og opnaði honum leið til bata. Hann veitti honum frelsi, frelsi frá öðrum og frelsi frá fórnarlambshlutverkinu. Þannig varð hann reiðubúinn til að axla ábyrgð á sjálfum sér og taka út afleiðingar gjörða sinna – í stað þess að eyða allri sinni afplánun í væl yfir því hvað heimurinn væri ósanngjarn við hann.

Að axla ábyrgð

Mér kemur þessi maður og þessi merkilega uppgötvun hans oft í hug þessi dægrin þegar ég fylgist með dægurmálaumræðunni – og það þarf að mínum dómi ekki að fara miklar krókaleiðir að því að tengja guðspjallstexta dagsins í dag við þessa áráttu okkar manna að koma okkur undan óþægilegum afleiðingum gjörða okkar – fyrir okkur – og finnast þess í stað glæpurinn vera sá að gjörðir okkar skuli yfirhöfuð hafa afleiðingar … fyrir okkur.
Ágætt dæmi um þetta er sú árátta þeirra Klaustursmanna – sem hér um árið urðu uppvísir að vægast sagt ósæmilegum munnsöfnuði sem aðeins afhjúpaði bágborna siðferðiskennd – að kalla fjölmiðlafárið sem af því hlaust „Hlerunarmálið“ en ekki „Klaustursmálið“ eins og allir aðrir gera.
Þannig urðu þeir í sínum eigin huga fórnarlömbin, þeir urðu sá sem brotið var á, ekki þeir sem grófir, kynferðislegir palladómar voru felldir um í þessu spjalli. Þar örlar hvergi á iðrun … aðeins eftirsjá eftir því að hafa ekki farið varlegar og vera staðnir að verki.
Það er nefnilega sitt hvað iðrun og eftirsjá

Heiftin eða hugleysið?

Í samfélagi okkar í dag takast á tvö öfl.
Annars vegar eru þeir sem vilja að ólíðandi gjörðir, s.s. ósæmilegt orðbragð og framferði, kynferðisleg áreitni eða jafnvel ofbeldi, hafi afleiðingar fyrir gerendurna. Þessi fylking er sökuð um refsigleði og hefndarþorsta, miskunnarleysi, heift og skort á umburðarlyndi fyrir mannlegum breyskleika.
Hins vegar eru þeir sem vilja að mönnum, sem verður á – hve alvarlega sem það kann að vera – sé gefinn kostur á að bæta ráð sitt, fá syndir sínar fyrirgefnar og eiga afturkvæmt í fyrri stöðu. Þessi fylking er sökuð um að vilja taka með silkihönskum á kynferðisafbrotum, tortryggja þolendur kynferðisafbrota, þolendasmánun og að snúa sektinni frá gerandanum yfir á þolandann.
Það er erfitt að staðsetja sig einhvers staðar á milli þessara fylkinga. Þeir sem það reyna eru umsvifalaust stimplaðir sem „einn af hinum“ af báðum fylkingunum.
Gallinn er að gagnrýnin á báðar fylkingarnar er réttmæt upp að vissu marki.

Einn af okkur eða einn af hinum?

Sjálfur myndi ég vilja tilheyra síðari fylkingunni, þeirri sem boðar fyrirgefningu syndanna, en ég get það ekki.
Af hverju ekki?
Þar komum við að guðspjalli dagsins.
Þar varar Jesús okkur við því að iðka réttlæti okkar fyrir mönnum. Að við eigum ekki að gefa ölmusu til að fá lof annarra fyrir það hvað við erum góðar manneskjur. Af því að þá erum við ekki góðar manneskjur, þá erum við fyrst og fremst að gera okkur sjálfum góðverk, hvötin á bak við góðverkið er eigingirni … að upphefja sjálfan sig … en ekki góðmennska.
Jesús heldur áfram og varar okkur við því að iðka trú okkar fyrir mönnum. Að við eigum ekki að biðjast fyrir til að aðrir sjái hvað við erum trúuð.
Hvað er það að vera trúaður? Á hvað trúum við?
Við trúum á kærleikann – Guð er kærleikur segir í Biblíunni. Við trúum á sátt og frið meðal manna – það er kallað samfélag heilags anda í trúarjátningunni. Og við trúum á fyrirgefningu syndanna, upprisu mannsins og eilíft líf, amen – eins og segir í trúarjátningunni.

Að velja það sem manni hentar

Gallinn er að þeir, sem hæst tala um fyrirgefningu syndanna í baráttu sinni við það sem þeir kalla slaufunarmenningu, rífa fyrirgefninguna algerlega úr hinu hugmyndafræðilega samhengi sínu í kristinni trú. Þeir eru eins og hommahatarnir sem veifa ritningarversum um að karlar megi ekki leggjast með öðrum körlum, en minnast ekki einu orði á að fjórum setningum áður í þessu sama riti er kveðið á um að hver sá sem bölvar föður sínum skuli líflátinn. Ég efast um að við værum mörg hér í kirkjunni í dag ef sá ritningarstaður væri tekinn jafn bókstaflega og þeir vilja taka þennan. Þarna er augljóslega bara verið að velja og hafna það sem hentar fordómum hvers og eins.
Þannig er talað um fyrirgefningu syndanna eins og hún sé afgreidd og útrædd með þessum tveimur orðum: Fyrirgefning syndanna – og um það þurfi ekki að segja neitt meira.
Þannig er fyrirgefningunni misbeitt til að gera kynferðisafbrotamenn að fórnarlömbum þolendanna fyrir að vilja að brotin hafi afleiðingar fyrir gerandann.
Ef dæmisögur Jesú um fyrirgefninguna eru skoðaðar þá kemur aftur á móti í ljós að fyrirgefningin er aldrei skilyrðislaus. Hún er alltaf bundin við þrennt: játningu, iðrun og yfirbót. Eitt besta dæmið um þetta er sagan um týnda soninn sem sólundar arfinum í óhófsamt líferni og snýr aftur til föður síns og er fyrirgefið.

Játning og iðrun

Játningin er frumforsendan. Að viðurkenna brot sitt án þess að reyna að afsaka það. Flestar afsökunarbeiðnir sem maður heyrir núorðið eru nokkurnveginn á þessa leið: „Ég kannast nú ekki við að hafa gert neitt af mér, en hafi ég sært eða meitt einhvern þykir mér það leitt, það var ekki ætlun mín og biðst ég afsökunar á því.“
Týnda syninum var fyrirgefið af því að fyrstu orð hans voru skýlaus játning. Hann sagði: „Faðir, ég hef syndgað á móti himninum og gegn þér.“
Í kjölfar játningarinnar er sýnd iðrun. Næsta setning týnda sonarins er: „Ég er ekki framar verður að heita sonur þinn.“
Og þar stendur svolítið hnífurinn í kúnni.
Maður hefur það óneitanlega á tilfinningunni að dólgarnir – ef ekki beinlínis ofbeldismennirnir – sem vilja endurheimta forréttindastöðu sína óskerta þessa dagana – hvort sem það eru stöður í landsliðum, sæti á framboðslistum eða hlutverk í Þjóðleikhúsinu – séu dálítið að iðka iðrun sína fyrir mönnum þeim til sýnis – eins og Jesús myndi orða það.
Þegar málsvörn manns, sem vill að allt verði eins og áður og það sé gleymt og grafið að hann sendi fimmtán ára unglingsstúlkum mjög ósæmilegar ljósmyndir af ákveðnum líkamshlutum sjálfs sín, er að hann hafi haldið að þær væru átján, hljóta manni að fallast hendur. Eða búum við kannski í samfélagi þar sem það er samþykkt og viðurkennt að senda svoleiðis ljósmyndir óumbeðnar til unglingsstúlkna daginn sem þær verða átján ára?
Þar finnst manni nokkuð augljóst að verið er að sýna eftirsjá en enga iðrun – fyrir mönnum þeim til sýnis. Viðkomandi einstaklingi líður vissulega illa, ég er ekki að gera lítið úr því. En honum líður illa út af afleiðingunum sem gjörðir hans höfðu fyrir hann sjálfan, ekki yfir vanlíðaninni sem þær ollu öðrum.

Yfirbótin

Þriðja forsenda fyrirgefningarinnar er síðan yfirbótin. Týndi sonurinn kom ekki til baka til að endurheimta fyrri forréttindastöðu sína heldur til að verða einn af daglaunamönnum föður síns. Hann semsé lét í ljós vilja til að axla ábyrgð, að taka afleiðingum gjörða sinna og lifa með þeim.
Yfirbótin er jafnvel svo mikil grunnforsenda fyrirgefningarinnar að í Matteusarguðspjalli segir Jesús dæmisögu um þjón sem er gefin upp skuld en gengur síðan hart að því sjálfur að innheimta skuld sem hann á útistandandi. Í því tilfelli er fyrirgefningin beinlínis afturkölluð vegna þess að yfirbótin lét standa á sér.
Hvernig gerir maður yfirbót fyrir brot eins og þessi sem hér um ræðir? Það eru ýmsar leiðir til þess. Það er hægt að endurmennta og fræða sjálfan sig, það er hægt að deila reynslu sinni og iðrun með öðrum. Í þessu tilfelli væri kjörið að helga sig baráttunni gegn eitraðri karlmennsku og nota reynslu sína öðrum til aðvörunar og fræðslu um að gjörðir hafa afleiðingar.
Það er að minnsta kosti lítil yfirbót í því fólgin að væla yfir því að hafa ekki fengið hlutverk í fjögur ár og að það sé nóg refsing, nú eigi allt að verða eins og áður og maður eigi rétt á gamla djobbinu sínu aftur, þar sem maður kom sér út úr húsi með ólíðandi framferði. Á Íslandi eru menntaðir leikarar sem ekki hafa fengið hlutverk í fjögur ár – án þess að hafa gert neitt af sér. Þeir vinna við annað og væla ekki í fjölmiðlum yfir skorti á tilboðum. Enginn hefur rétt á hlutverki sem honum er ekki boðið.
Á meðan maður í þessari stöðu er sannfærður um að hann sé að líða fyrir gjörðir annarra, en ekki sjálfs sín, hvort sem hann er landsliðsmaður, Klausturdóni eða leikhúsdóni, er engin von á iðrun og yfirbót frá honum – og þarafleiðandi er engin innistæða fyrir fyrirgefningu.

Slaufum friðhelginni

Og það er þess vegna sem ég er dálítið hallur undir það sem kallað hefur verið slaufunarmenning, en er í raun aðeins sú menning að gjörðir hafi afleiðingar fyrir gerandann. Af því að þótt ég trúi á fyrirgefninguna, þá trúi ég líka á iðrunina og yfirbótina. Hvort tveggja vantar að mínum dómi algerlega í málflutning fyrirgefningarsinnanna.
Án iðrunar og yfirbótar er engin innistæða fyrir fyrirgefningu.
Fyrirgefningin er eftirréttur.
Forsenda þess að eftirréttur sé eftirréttur er að á undan hafi verið máltíð.
Dýrð sé Guði föður og syni og heilögum anda. Svo sem var í upphafi er og verður um aldir alda. Amen.

Prédikun flutt í Laugarneskirkju 7. 11. 2021

Náð sé með ykkur og friður frá Guði föður og Drottni Jesú Kristi. Amen.

Í dag spyrjum við ekki „Hverju trúir þú?“ heldur „Af hverju trúir þú?“ Þetta er ekki spurning sem við erum vön, flest hver. Þegar trúna ber á góma er miklu frekar farið út í það á hvað maður trúir og trúir ekki, hvaða hlutverki trúin gegnir í lífi manns og jafnvel hvernig maður iðki trú sína. Það eru algengu spurningarnar, skv. minni reynslu.

Hitt er fátíðara að beinlínis sé forvitnast um það af hverju maður trúi yfirhöfuð á eitthvað.

Ég heyrði einu sinni skilgreiningu á trú, eða öllu heldur á því í hverju munurinn á trú og trúarbrögðum sé fólginn. Þessi skilgreining situr í mér. Hún er á þá leið að trúarbrögð séu fyrir fólk sem er hrætt við að fara til helvítis. Trú sé fyrir fólk sem hefur verið þar.

Ég er ekki frá því að það sé eitthvað til í þessu. Ekki svo að skilja að ég ætli að lýsa því yfir að ég hafi einhverja persónulega reynslu af helvíti. Sé svo þá bliknar það helvíti alla vega í samanburði við þær raunir og þjáningar sem aðrir hafa mátt reyna. En svo á kannski hver og einn sitt persónulega helvíti, stundina þegar allt var honum mótdrægast og honum hafði aldrei fundist hann eins einn og yfirgefinn á berangri. Ég hef átt slíka stund.

Og það er kannski tilfinningin sem stendur upp úr þegar ég rifja þá stund upp. Einsemdin.

Sá sem á sér trú er aldrei alveg einn. Það er alltaf einhver sem vakir yfir honum, kemur honum kannski ekki til bjargar eða reddar málunum, en yfirgefur hann alla vega ekki. Kannski jafnvel grætur hann og þjáist með honum. Sem er alltaf betra en að gráta og þjást einn.

Guð og læknavísindin

Í góðri bók segir læknir nokkur, William D. Silkworth að nafni, reynslusögu sem er svona í styttri útgáfu:

„Þegar ég þarfnast andlegrar upplyftingar verður mér oft hugsað til manns eins, sem var lagður inn af þekktum lækni í New York. Þessi sjúklingur hafði greint sjúkdóm sinn, skildist að útlitið var vonlaust og hafði falið sig í fjósi, ákveðinn í að deyja. […] Sagði hann […] skýrt og skorinort að það væri tilgangslaust að reyna nokkra meðferð við sig. […] Ofdrykkjuvandamál hans var flókið og þunglyndi hans svo svart að okkur virtist eina vonin í því fólgin að hægt væri að beita við hann „siðferðilegri sálfræði“, sem svo var kölluð, og jafnvel það fannst okkur hæpið. Samt sem áður tókst að vekja trú hans á hugmyndir þær, sem eru fram settar í þessari bók. Hann hefur ekki snert vín í mörg ár. Ég rekst oft á hann og hann er eitt hið besta sýnishorn af heilsteyptum manni sem á verður kosið.“

Hverjar eru svo þessar kraftaverkahugmyndir sem settar eru fram í umræddri bók? Jú, þær eru að trúa að máttur okkur æðri geti gert okkur andlega heilbrigð, að taka þá ákvörðun að fela líf sit og vilja umsjá Guðs samkvæmt skilningi okkar á honum, að játa misgjörðir sína fyrir Guði, sjálfum sér og annarri manneskju, að biðja Guð í auðmýkt að losa sig við brestina og að leitast við með bæn og hugleiðslu að styrkja vitundarsamband sitt við Guð, samkvæmt skiningi okkar á honum, og biðja um það eitt að vita vilja hans og hafa mátt til að framkvæma hann.

Það er nú ekki flóknara.

Þetta er það sem leysti vandamál sem læknavísindin stóðu ráðþrota frammi fyrir – a.m.k. þegar þetta var skrifað.

Þessi bók heitir A. A. bókin. Hún er alls ekki hafin yfir gagnrýni og er að ýmsu leyti barn síns tíma, enda hefur ógrynni bóka komið út þar sem nálgun hennar er gagnrýnd og henni fundið flest til foráttu. Samt er það svo einkennilegt að A. A. bókina hefur ekki þurft að skrifa aftur.

Þetta minnir svolítið á aðra ágæta bók, sem við heyrðum lesið úr hér áðan.

Jólakortið

Ég get deilt með ykkur lífsreynslu mjög sambærilegri við þá sem læknirinn, lýsir.

Þegar ég þarfnast andlegrar upplyftingar verður mér hugsað til jólakorts sem ég fékk fyrir nokkrum árum. Það var frá dreng sem ég hafði kynnst einum þrem eða fjórum árum fyrr. Ég var þá sjálfur kominn inn á beinu brautina, hafði gengið hana skamman spöl en var fráleitt jafnlangt niðri og ég hafði verið einu eða tveim árum áður. Þessi ágæti piltur hafði verið í mikilli neyslu harðra fíkniefna og stundað sölu þeirra. Það hafði endað með ósköpum, hann varð fyrir hnífsstungu og börnin hans og sambýliskonu hans, sem voru þrjú, voru komin í umsjá opinberra aðila.

Ég viðurkenni að mér leist ekkert ekkert sérstaklega vel á piltinn í fyrstu. Hann var niðurlútur og óframfærinn, talaði lítið og hikstaði og stamaði þá sjaldan sem hann reyndi. Hann hélt þó áfram að láta sjá sig og með tímanum fór honum að líða betur, hann varð upplitsdjarfari, mannblendnari og með aukinni fjarlægð á þær hörmungar sem hann hafði gengið í gegn um varð hann fær um að segja frá þeim, gangast við fortíð sinni og taka ábyrgð á sjálfum sér. Ekki leið á löngu þar til félagsskapurinn treysti honum fyrir trúnaðarstörfum í sína þágu.

Á þessu jólakorti var ljósmynd af þremur börnum í sparifötunum fyrir framan skreytt jólatré. Börnunum hans þremur … sem bjuggu hjá honum, sem hann hafði forræði yfir og nutu hátíðlegra jóla hjá föður sínum.

Þegar ég heyri gert lítið úr mætti trúarinnar þarf ég ekki annað en að loka augunum og sjá þetta jólakort fyrir mér. Það prýða þrjár litlar manneskjur, þrjár lifandi sálir hverra líf trúin hafði úrslitaáhrif á … og það ekki einu sinni þeirra trú, heldur trú föður þeirra.

Því það sem hann gerði til að öðlast frelsi frá sínu persónulega helvíti var að trúa að máttur honum æðri geti gert hann andlega heilbrigðan, að taka þá ákvörðun að fela líf sit og vilja umsjá Guðs samkvæmt skilningi hans á honum, að játa misgjörðir sínar fyrir Guði, sjálfum sér og annarri manneskju, að biðja Guð í auðmýkt að losa sig við brestina og að leitast við með bæn og hugleiðslu að styrkja vitundarsamband sitt við Guð, samkvæmt skiningi hans á honum, og biðja um það eitt að vita vilja hans og hafa mátt til að framkvæma hann.

Er Guð Guð?

Guð er óræður, óskiljanlegur, óviðráðanlegur. Enginn hefur séð Guð eða komið við hann. Enginn hefur mælt hann eða sýnt fram á tilvist hans með reikningslistum og náttúrulögmálum, svona eins og sýnt er fram á tilvist frumefna, andefna, reikistjarna og þar fram eftir götunum.

Þess vegna hvarflar stundum að mér að í raun sé ekki hægt að trúa á Guð … sem slíkan. Að það sem við trúum á, þegar upp er staðið, sé eitthvað eins og fegurð, sannleikur, samhjálp og kærleikur. Á mun góðs og ills. Á muninn á réttu og röngu. Á að þetta, sem við köllum líf, hafi einhvern æðri og göfugari tilgang. Og að við eigum ekkert betra orð yfir það en „Guð“.

Ég hef ekki séð Guð.

Ég hef ekki heldur séð vindinn. En samt þarf ég ekki annað en að horfa út um gluggann minn til að sjá hvort það er vindur eða ekki. Ég sé vindinn á áhrifunum sem hann hefur á umhverfi sitt.

Þannig sé ég Guð.

Ég sé Guð á áhrifunum sem hann hefur á þá sem taka við honum.

Og þetta jólakort er sennilega það sem ég hef komist næst því að sjá Guð.

Jesús sér þig

Í guðspjalli dagsins trúir Natanael af því að Jesús sá hann. Jesús sá hann … áður en hann var kallaður til. Maður er aldrei einn ef maður trúir … trúir því að Jesús sjái mann. Og Jesús lofar honum því að fyrst hann trúi þá muni hann sjá stórkostlega hluti.

Það er auðvelt að finnast það út í hött að trúa. Að ákveða bara að maður sé sannfærður um að eitthvað sé til sem ekki er hægt að færa neinar sönnur á. Þess vegna er það þannig að þegar spurningarinnar „Er Guð til?“ er spurt þá hvílir sönnunarbyrðin á þeim sem vilja svara játandi. Það er ekki hægt að sanna að eitthvað sé ekki til. Til að sýna fram á tilvist þess verður að tefla fram sönnunargögnum.

Svo skemmtilegt dæmi úr kennslubók í rökfræði sé tekið: Hvernig sannar maður að hreindýr geti ekki flogið? Þótt maður færi með 1000 hreindýr í flugvél og henti þeim fyrir borð einu af öðru og þau myndu öll hrapa til bana væri maður ekki búinn að sanna annað en að þessi 1000 hreindýr undir þessum ákveðnu kringumstæðum flugu ekki, annað hvort af því að þau gátu það ekki eða kusu að gera það ekki. Til að sanna að hreindýr geti flogið verður að tefla fram fljúgandi hreindýri.

Þess vegna hafa kristnir menn freistast til að nota Guð til að útskýra hvaðeina sem þekking okkar ræður ekki við. Það er þessi Guð glufanna, Guð sem felur sig í gloppunum í þekkingu okkar. Það er lélegur Guð, því það er Guð sem skreppur saman jafnt og þétt, Guð sem hverfur hægt og rólega eftir því sem götunum í mannlegri þekkingu fækkar og þau minnka.

Við skulum forðast að réttlæta trú okkar með Guði glufanna. Við þurfum ekkert að troða Guði inn í myrku sprungurnar í þekkingu okkar því þá hverfur hann um leið og við náum að upplýsa þær.

Reyndar þurfum við ekki að réttlæta eða afsaka trú okkar fyrir neinum.

Trúum ekki af því þannig getum við búið til útskýringar á því sem er okkur um megn að skilja.

Trúum af því að þannig fáum við að sjá stórkostlega hluti.

Dýrð sé Guði föður og syni og heilögum anda. Svo sem var í upphafi er og verður um aldir alda. Amen.

Prédikun flutt í Laugarneskirkju og Áskirkju 10. 10. 2021